Koku duyusu, havada suda yahut karada yaşayan canlıların hepsinde bulunur. İnsanoğlunda koku duyusu, tabiattaki birçok canlıya nazaran körelmiştir. Fakat beşerler algılama yeteneklerinin gelişmişliği nedeniyle pek çok kokuyu tanımlayabilmektedir. Son yıllarda insanoğlunun bir trilyonun üzerindeki kokuyu ayırt edebilecek yetenekte olduğu ispatlanmıştır. Ayrıyeten, beşerler koku duyusu ile birlikte tat duyusunun işlenmesi ile ortaya çıkan lezzet algısı ile yüzden fazla lezzet bileşenini ayırt edebilmektedir.
Nasıl Koku Alırız?
Koku almada temel olarak kullandığımız olfaktör alan, burun çatısında yer alır. Koku algılamasında rol alan 3 hudut vardır. Bunlar oflaktör hudut, trigeminal hudut ve terminal sinirdir. Koku duyusunun büyük kısmını, oflaktör hudut sağlar. Trigeminal hudut uçlarıysa, muhakkak kokulara karşı muhafaza reflekslerini uyarır. Trigeminal hudut, amonyak kokusu ve acı biber kokusunu alır fakat sert ve kimyasal olan bu kokuları ağrılı uyaran olarak algılayabilir. Trigeminal hudut dokunmaya, ısıya, ağrı uyaranına ve pek çok makus kokuya karşılık verir. Terminal hudut ise son vakitlerde üzerinde durulan ve koku üzerine tesiri incelenen bir anatomik yapıdır, üreme ile ilşikisi olduğu düşünülmektedir.
Koku alma duyusuna yönelik yeteneklerimiz üç temel bileşenle ayrılır. Bunlar:
-Tanıma
-Ayırt etme
-Koku farkındalığı (koku alma eşiği)
Koku duyusunun doğumdan itibaren etkin olduğu düşünülmektedir. Tecrübeler ve kültürel özellikler ışığında her bireyde farklı hedonik kod oluşarak koku algılanması sağlanır. Sağlanan koku ilişkisi, koku hafızasını oluşturur. Koku hafızası burnun iki taraflı uyarılması ile sağlanmaktadır. Bu yüzden tek taraflı burun tıkanıklığı olanlarda daha zayıf bir koku hafızası mevcuttur.
Koku Alma Bozukluğu Nedir?
Koku alma bozuklukları toplumda yaygın olarak görülür ve bu durum genel popülasyonun %20’sini tesirler. Pekala bu koku alma bozukluklarının nedenleri nedir?
– Üst Teneffüs Yolu Enfeksiyonu: Bu durum orta yaşlı ve yaşlı insanlarda daha çok görünürken, koku alma kayıplarının yaklaşık %20-30’unu oluşturmaktadır. Üst teneffüs yolu enfeksiyonlarının koku alma işlevini etkilediği en yaygın durumlar soğuk algınlığı, influenza ve HIV üzere virüsler olarak bilinir. Soğuk algınlığı ve grip üzere üst teneffüs yolu enfeksiyonları sonucu oluşan burun tıkanıklarında süreksiz koku alma bozuklukları meydana gelir. Bu durumlarda ortaya çıkan koku alma kayıplarının rastgele bir tedavisi olmamakla güzelleşme arttıkça koku alma bozukluklarının ortadan kalktığı görülmüştür.
– Nazal ve Paranazal Sinüs Hastalıkları: Bu çeşit durumlar burun içerisinde hava akışını maniler. Nazal polipozisi olan ve olmayan kronik rinosinüzit koku alma bozukluğuna neden olan en yaygın hastalıklarındandır. Bunların yanı sıra tıpkı vakitte burundaki septum deviasyonu ve burun eğriliği sorunları de koku alma bozukluğuna neden olmaktadır.
– Baş Travması: Baş travması geçiren hastaların yaklalık %5 ila %10’unda koku kaybı yaşandığı görülmüştür. Yapılan bir çalışmada koku kaybı olan hastalara on iki hafta koku eğitimi verilmiş ve eğitim sonunda hastaların üçte birinde koku hassasiyetinin arttığı gözlemlenmiştir.
– Nörolojik Sorunlar:Alzheimer hastalığı, Parkinson hastalığı, epilepsi ve bilişsel bozukluklar üzere birçok nörodejeneratif hastalık koku alma duyusunda bozukluklara neden olmaktadır.
– Psikiyatrik Hastalıklar: Depresif hastalıklar, bipolar, alkolik psikoz, anoreskiya nervoza, şizofreni üzere birçok psikiyatrik hastalık koku alma duyusunu etkilemektedir.
– Toksinler ve İlaçlar: Yüksek ölçüde toksine maruz kalmak koku alma işlevini tesirler. Fosfor, klorin gazı, metal tozlar, kimyasal çözücüler, asit, yağ buharı, sigara dumanı, akaryakıt, amonyak, kuaför kimyasalları, çinkolar, mesken temizleyicileri üzere unsurlar koku alma işlevini etkileyen en değerli unsurlar ortasında yer alır. Bunun yanı sıra antiasid ve sempatomimetik, antitiroid, tetrasiklin üzere ilaçlar da koku bozukluğuna neden olur.
Koku Alma Bozukluğu Tanısı
Hastanın doktora başvurmasını takiben, kıssası ve özgeçmişi kıymetlendirilir. Fizik muayene sırasında detaylı endoskopik muayene yapılır. Kan testi ve tomografi, MR üzere görüntüleme yolları de gerekebilir. Koku testleri ile koku alma düzeyi saptanır.
Böylelikle hastaların koku alma işlevlerinde bozukluk olup olmadığı ve koku yollarının durumu kıymetlendirilir. Koku hücrelerinin kendini yenileyebilme özelliği sayesinde yanlışsız bir doktor ve gerçek bir tedaviyle koku alma bozukluğu tedavisi mümkün olur.
Koku Alma Bozukluğu Tedavisi
Koku alma bozukluğu tedavisi ekseriyetle altta yatan hastalıklara bağlı değiştiği için bilhassa koku alma bozuklukları konusunda deneyimli olan bir kulak burun boğaz uzmanı tarafından teavi edilmesi daha yanlışsız sonuçlar ortaya çıkarır. Medikal ya da cerrahi tedavi gerekebilir. Koku kaybının nedeninin ortaya çıkarılması en kıymetli evredir. Zira bu durum hastanın ömür kalitesini güzelleştirmek için yapılacak tedavi seçeneklerini ve tekliflerini direkt tesirler. Bu tedavi metotları ortasında çinko elementinin, A ve B vitaminin kullanılması yaygındır. Zira bu unsurların koku duyusu için çok değerli olduğu tespit edilmiştir. Bunların yanı sıra koku alma bozukluğu üst teneffüs enfeksiyonlarına bağlı olarak ortaya çıkan şahıslarda bu sorunları ertelemeden kesinlikle doktora başvurması gerekir zira bu durumun ertelenmesi ileri boyutta koku alma bozukluklarına neden olabilir. Burun tıkanıklığı yaşayan hastalara kortizon içeren burun spreyleri önerilirken alerjik ya da sinüzit sorunları yaşayan bireylere de uygun tedaviler önerilir. Ayrıyeten hastanın ağır kimyasal içeren eserleri uzun periyodik solumaması, sigara kullanmaması ve kullanılan ortamlardan uzaklaşması gerekir.
Koku eğitimi de koku alma bozukluğunda kullanılan bir tedavi formülüdür. Bu tedavinin aktifliği bilhassa üst teneffüs yolu enfeksiyonlarından sonra daha fazla görülür. Koku eğitiminde çeşitli aromatik yağların kokuları nizamlı olarak koklatılarak koku hücrelerinin rejenerasyonu ve koku hafızasının tekrar kazanılması sağlanır.
