Soru: Çok karıştırılan hususlardan olan ve biraz hareketli çocuk gördüğümüzde bu hiperaktif mi? dediğimiz yahut aslında farkında olmadığımız halde hiperaktivite ve dikkat bozukluğu olan çocuklarımız var. Öncelikle bu ayrımdan başlayalım. Hiperaktivite ve dikkat eksikliği nedir?
Karşılık:Dikkat eksikliği ve hiperaktiviteyi tanımlayacak olursak; çocuğun – ergenin bulunduğu yaşın, ortamın ve etrafın şartlarına bağlı olarak hareketliliğinin ön planda olması bunun yanında dürtüsel davranışları (yerinde duramama üzere ) dikkati sürdürememe ve bilhassa disiplin ve sorumluluk gerektiren mevzularda dikkatini verememesi ya sürdürememesi üzerine öğrenmenin dışında kalması durumudur.
Soru: Her hareketli çocuğa dikkat eksikliği var dememeliyiz değil mi?
Karşılık:Muhakkak. Zira dikkat eksikliği her yerde her durumda görülebilir. Lakin bunun sürekliliği ve rastgele bir öbür sorunla karıştırılmaması kıymetlidir. Teşhis konulmalı ve şayet hiperaktivite varsa onun tedavisi yapılmalıdır. Başkalar sıkıntılar için ise farklı bir tedavi planlanması gerekiyor.
Soru: Bu aslında önemli bir sorun ve önüne geçilmezse nelere sebep olabilir?
Yanıt:Çok hazır yanıt üzere görünmeleri, hareketli oldukları için çok sempatik haller içerisinde olmaları aileler için hoşluk üzere görünebilir. Her şey yolunda üzere hissettirebilir. Fakat temel sorun onun denetim dışı hareketlerinin artık tahammülsüzlük noktasına geldiğinde aile içi çatışmaların başlamasıdır. Lakin okul devri başladıktan sonra temel problemler baş gösterir. Tahsille ilgili olan şeyler. Derse dikkati verme, derste arkadaşlarıyla olan münasebet sırasında yerinde duramaması, dürtüsel bir kadro davranışlarla etrafındakilerle çatışması ve âlâ niyetli bir kadro hareketlerinin arkadaşları tarafından yanlış anlaşılıp dışlanması ile sıkıntılar baş gösterir. Bu sıkıntılardan ötürü öğretmeninden ‘yaramaz çocuk, haylaz çocuk’ etiketi yemişse ve öğrenciyle çatıştıklarında arkadaşlarına karşı da o çocuğun ister istemez özgüveni düşmesi daima ön planda olmasından ötürü da rahatsızlık hissetmesi görülüyor. Bu bahiste öğretmenlerimiz çoklukla dikkatli ve hassas fakat gözden kaçma durumları da kelam konusu olabiliyor tabi.
Soru: Dikkat eksikliği ve hiperaktivite tedavi formülü nasıldır? İlaçlara mı boğarız, terapi gerekir mi?
Yanıt:Okul öncesi dediğimiz periyot tahminen de okula hazırlık devri için yakalanacak en hoş vakit. O yüzden görüş almak için bile psikiyatriste gitmenin berbat bir şey olmadığını belirtmek isterim. Hazırlık devrine ait birkaç tavsiye almak, daha âlâ bir başlangıç yapmak ismine kıymetli olacaktır. Şayet ebeveynlerin çocukları ile ilgili bir ekip müşahedeleri var ise. Örneğin çocuk kreşe falan gidiyorsa orada oyun kurmakta zorlanma, arkadaşları ile birlikte oyun oynarken çabuk sıkılma, aldığı oyuncakları çok çabuk dağıtıp sonra tekrar toparlamak istememesi, unutkanlık, dalgınlık ve bilhassa sakarlık üzere durumlar gözleniyorsa bu durumda sağlıklı bir ilkokul süreci için dayanak almak kıymetli olacaktır. Kıpır kıpır yerinde durmadan koltuktan koltuğa atlamak her çocuk için olabilecek şey ama o çocuk için dışarıdan gözlemlendiğinizde herkese nazaran çok aşırı olduğunu gördüğünüzde ve artık etrafındaki şahıslar tarafından şikayet başlandığında o çocuk için bir şeyler yapmak gerekiyor.
Soru: Olağan kurallarda bir çocuğun dikkat mühleti ne kadardır?
Karşılık:Yaşa nazaran değişir. 4-5 aylık bir çocuk için düşünüldüğünde 4-5 saniye üzere bir şeydir. Fakat 1-2 yaşına gediği vakit ortalama 1 dakika üzere düşünün. Yaş ilerledikçe 4-5 yaşına geldiğinde 2-3 dakika üzere fakat yavaş yavaş ortaokul yıllarına geldiğinde 10-15 ancak olması gereken 20 ve üzeri. Lakin bu 20 dakika içerisinde dalgınlığı olacak olmayacak bunların bir kıssasını yaparken çok çok fazla olması daima olarak bir mazeretlerle dersin başından kalkması, ebeveynlerinin daima haydi hadi diyecek noktada dikkatini bir yerde toplamaya çalışması önemli olarak önemsenmesi gereken bir şey.
Soru: Bu duruma hastalık mı diyelim sendrom mu diyelim?
Yanıt:Şöyle diyelim; bu bir belirtiler kümesi. Bu belirtiler kümesinin o yaş ne ise o yaşın fonksiyonelliği ne kadar bozuluyorsa o kadar çok hastalık ya da bozukluk diyebiliriz. Hastalık ya da bozukluk dediğimiz vakit dikkat eksikliği ve hiperaktivite için başka bir parantez açmamız gerekiyor. Zira bulunduğu ortam ya da şart, toplumsal durum maalesef öğrenci için yarıştırılan sıralama imtihanının olduğu bir sistemin içerisinde. Yoksa o kadar hareketliliği olması dikkatinin dağınık olması tahminen de onun günlük hayat kalitesini çok fazla bozmayacak. Ancak tahsil hayatı, eğitim hayatı içerisinde geride kaldığında özgüveni düşecek. Özgüveni düştüğü üzere öğretmeni ile arkadaşları ile çatışmalarına bağlı bağlantıları bozulacak. Fonksiyonellik dediğimiz o yaşın öğrencisinin ders başarısı, özgüveni, arkadaşları ile bağlantıları, öğretmeni ile alakaları bozulacak seviyede ise bunun bir tanıya girmesi gerekiyor. O belirtiler kümesi için öğretmeni, rehberlik ünitesi, ailesi bunlardan geri bildirimlerle o belirtilerin bir ölçekle değerlendirilip müşahedelerinin değerlendirilip hekiminde psikiyatrik muayene yaptığı vakit dışlayıcı bir ekip öteki teşhisleri da değerlendirip fizik muayenesi, ruhsal muayenesi yaptıktan sonra evet budur diyebileceğimiz bir şey çıkıyor. İşte o vakit tedavi planlanıyor. Tedavinin içerisinde davranışlarının düzenlenmesi ile ilgili aileye öğretmenlerine ve çocuğa bir grup teklifler ve ödevler oluyor. İlaç tedavisi konusunda da toplumun bir ekip önyargıları var. Bunların kırılması gerekiyor. Zira biz -doktorculuk oynarsak- diyeyim bazen gerçektende bilgi kirliliğinden ötürü bir tabip sınıfı oluşuyor, halk ortasında. Onlar başkalarını etkilediğinde çok makûs bir ilaç tablosu çıkıyor. Bu ilaçlarla ilgili olan korkulan şeylerin çabucak hemen hiç biri yoktur. Fakat maalesef bu türlü bir önyargı var. Burada bu beynimizdeki bilhassa planlama, yargılama ve bunlarla ilgili bir kadro kavramsal şeyleri düzenleyen merkez ön frontal bölge dediğimiz bilgi sürece merkezi. İşte bu bilgi sürece merkezinin içinde nörotransbiter dediğimiz bir ekip nörokimyasal hususlar var. Bunların yetersiz ya da öteki rastgele bir çocuğa nazaran daha farklı olması durumunu düzenleyecek bir grup ilaç tedavileri vardır. Bu ilaçlarla çocuğun dürtüsel üzere olan hazır karşılıklılığı konsantrasyon sağlayacağı bir biçimde pür dikkat haline getirilebiliyor. Bu türlü olduğu vakitte çocuğun öğrenme ile ilgili zeka ile ilgili olmayan sorunu olağan zeka kapasitesi ortaya çıkmış oluyor.
Soru: Bu ilaçlar bağımlılık yapar mı?
Yanıt:Dikkat eksikliği ve hiperaktivite olan çocukların erişkinlik periyoduna baktığında unsur bağımlılığına şayet tedavi almadıysa yönlenmesinin çok fazla olduğu görülüyor. Çocuk disiplin ve sormak isteyen olayın dışında kaldığında dışarıda o çevresel faktörler haz kaynağı olan şeyler husus kullanımı. İşte okuldan kaçmalar, süratli otomobil kullanmalar, gece hayatı, alkol buralardan alacağı haz aslında dopaminin vereceği hazzın yerine koymasıdır. İlaçla o unsura yönelimin tam karşıtı bağımlılık olabilecek şeylerin önüne geçilmiş oluyor. İlacın bağımlılık yapması ile şayet bir şey olmuş olsa ilaç kesildiğinde bunun çekilme sendromlarını çocuk ağar yaşar. Halbuki yazın külfeti yoksa ilacın kesileceği ilaç tatillerinin verilebileceği bir ilaç için bağımlılık yapıyor olması kelam konusu değildir. Zira anne babalar çocuğu koruyayım kollayayım derken aslında bazen sudan çıkmış balık üzere bırakmış oluyor ve orada çevresel faktörler devreye giriyor. Dikkati kolay çelinen dikkati sürdürmekte zorlanan hareketliliği ve gücünü bir tarafa boşaltmaya çalışan bir ergenin, çevresel faktörlerden rastgele birine nazaran dikkat eksikliği varsa çok daha kolay bir adapte olacağı görülüyor.
Soru: Vaktinde fark edilmemiş hiperaktivite dikkat eksikliği ve bozukluğu yaşayan bir çocuk vakit içerisinde ilerlemiş ve artık yetişkinliğe gelmiş bir biçimde de hayatı bir yerlerinden kurtarmış ancak nihayetinde bu bir sorun ve devam ediyor. Yetişkinler içinde tıpkı biçimde tedaviye geç kalınmış olur mu?
Yanıt:Erişkin tip dikkat eksikliği ve hiperaktivite de vardır. Tez canlı üzere görünen, yerinde duramayan, iş yaparken daima bir hareketliliği olan örnekler çoktur. Bu şahıslar şayet çocukluklarında bir şeylerin dışında kalmışsa bunun eksikliği ile bağ kurmakta zorlanabiliyorlar.. Her şeyi proje seviyesine getiriyorlar. İnanılmaz bir yaratıcılık var. Hür çağırışım kusursuz lakin bunları hayata geçirme noktasında bir atayetli dışarıda tutma yerine getirememe bunlara bağlı olarakta bir huzursuzluk, çabuk öfkelenmeler oluyor. Zira istenildiği ve yapması gereken şeyler başka bireylere nazaran çok süratli olabiliyor ya da dikkat eksikliği ön planda ise çok şey kaçırıyor. Tıpkı anda birkaç şeyi yapamamaya bağlı bir öfkelenme sonlanma oluyor. İlaç tedavisi çocuklarda şayet bu varsa yetişkinliğe hakikat çok önemli seviyede azalıyor. Lakin esasen olağan kendi halinde bile hareketlilik önemli bir seviyede azalıyor yalnızca hafif tez canlılık kalıyor. Ancak dikkat eksikliği erişkinde devam edebiliyor. O yüzden iş kalitesi ve bağ kalitesi açısından baktığımızda erişkinlikte dikkat eksikliği ve hiperaktivite tedavisinin önemli yararları var. Çocukluktan bu türlü bir tedavi başlamışsa hayattaki kaçırabileceği her şeye hakim oluyor. Bunlar içerisinde özgüven, bağlar ve ileriye dönük olarak gelecek ile ilgili eğitim öğretim hayatı tahminen de işi. Yani bir nevi bahtını çizme noktasında dikkat eksikliği ve hiperaktivitesi olan birisi için geç kalınma noktası önemli bir sorun olabilir.
Soru: Ailelere ve öğretmenlere de okul öncesi periyot için bir şeyler söyleyelim isterim.
Karşılık:Aileler için gerçektende her çocuk değerli. Onlarla ilgili ilaç niyeti ve hastalık korkularını sahiden de anlayabiliyorum. Lakin çocuğun bu süreçteki ömür serüvenini düşündüklerinde ya da husus ile ilgili bir grup şeyler okuduklarında aslında kendileri alması gereken kıymetler için önemli bir özveriye girecekler. Zira yapmak istedikleri yanlışsız bildikleri yanlışlar yerine olması gerekenleri üstelikte bundan çok kolay bazen çok önemli değişiklikleri dramatik hoş değişikliklere sahip olacakları şeylere el atmış olacaklar.
Örnek verecek olursak dikkat eksikliği hiperaktivitesi olan bir çocuğun oda tertibi çok berbat olabilir fakat orada her gün sen odanı çok makûs tutuyorsun ne biçim bir çocuksun üzere bir çatışma yaratmak yerine onunla birlikte odasını toplaması ismine eğlenceli planlamalar yapılabilir. Anneler bilir; güzel servis yapılmış, ambians oluşturulmuş bir yemek olduğundan daha hoş bir yemektir. Çok önemli göz yormayan ancak ışığından ısısına kadar odadaki istediği eşyaların sistemine kadar bir sürü şey ayarlandığında onun ders çalışma ortamı sağlandığında ya da oyun ortamı sağlandığında o çocuk orada keyifli olacak orayı benimseyecek bir aidiyet duygusu oluşacak. Bu hisler oluştuğu vakit ki en değerli şeylerden biri anne baba münasebeti çok düzgün bir aynalama yaparlar. Dikkatleri diğer bir şeye çabuk bozulabilir ancak duygusal oldukları için kulakları oradadır. Yani öbür odadan her şeyi duyabilirler ve ona bağlı yansılar verebilirler. Âlâ bir anne – baba bağının karı-koca münasebetinin çocuğa yansımasında da çok önemli değişiklikler olacağından kendi ilgilerini de göz gerisi etmeden ona özel oyunlar ona özel planlar yapıp daima bir arada vakit geçirmeliler. Bu türlü kaliteli vakit geçirdiklerinde çocuğa sevildiğini ve bedelli olduğunu hissettirme, başarısızsın – yetersizsin diye kıyaslama yapmama çok değerli. Bu davranışlardan uzak durmak özgüvenini her vakit üst nokta da tutmaya çalışmak anne baba için yapılabilecek en hoş şeyler.