Genel olarak son bir yılın bilimsel datalarına bakıldığında, romatizma hastalarının Covid-19 virüse yakalanma oranı toplumla emsal orandadır. Lakin bilindiği üzere, kimi iltihaplı romatizma ve otoimmün hastalığı olan hastaların durumunun daha riskli olduğu aşikardır; Bilhassa bu hastaların tıpkı vakitte kronik hastalıkları da (komorbiteleri de) varsa ve bağışıklık sistemlerini etkiliyen ilaç (veya ilaçlar) kullanıyorlarsa (bilhassa 10mg yahut üzerinde kortizon), Covid-19 virüs enfeksiyonunu kaptıklarında klinik seyirleri de ağır geçebilir, hastanede yatmaları, hatta şiddetli akciğer ventilasyon ve oksijen yetmezsizliğinden ötürü havayolu tekniği entübe edilip teneffüs aygıtına bağlanmaları gerekebilir. Bu hadiselerin büyük bir kısmı vefat ile sonuçlanmıştır. Bu yüzden dünya tıp otoritelerinin çoğunluğu romatizma hastalarına Covid-19 aşısının faydalı olacağını düşünmektedirler ve her ne kadar aşının bilinmeyen riskleri olsa bile yararlarının çok daha fazla olacağını öngörmektedirler.
-Bu doğrultuda, Dünya Sıhhat Örgütü tüm “iltihaplı romatizma” hasta kümesine SARS COV-2 (Covid-19) Korona aşını yapılmasını önermektedirler. Lakin, bugüne kadar, dünyada çıkan tüm Korona Covid-19 virüs aşıların iltihaplı romatizma hastaları üzerinde nasıl bir tesir yaratacağıyla ilgili bilimsel datalar yoktur.
-Dünyada Ocak 2021 itibariyle SARS Covid-19 yeni tip Korona virüse karşı 5 aşı geliştirilmiştir. Bunlar Pfizer/BioNTech, Moderna, Oxford/Astrazenneca, Sputnik ve Sinovac olarak bilinmektedir.
-Ayrıca, geliştirme sürecinde olan dünyada 170’in üzerinde Korona aşısı bulunmaktadır. Ülkemizde şu anda, Çin’den gelen Sinovac aşısı uygulanmaktadır .
İltihaplı romatizma hastalığı yahut oto-immün olarak isimlendirdiğimiz “iltihabi” romatizmal hastalığı olan vatandaşlarımız, bilhassa bağışıklık sistemini zayıflatabilen “immünosuppresif” romatizma ilaç kullanmış olanlar yahut hala etkin olarak kullanların Covid-19 virüs aşısı hakkında birçok kıymetli soruları ve telaşları vardır. Bu genel telaşların birincisi, Covid-19 aşısının romatizma hastalığını alevlendirip alevdirmiyeceğidir. Bilinmek istenen ikinci konu da romatizma ilacı kullanan iltihaplı romatizma hastalarının ne vakit aşı olmalarıdır. Ayrıyeten ilaçlarına evvelce orta verilip verilmeyeceği ve orta verilmesi gerekiyorsa ne kadar bir müddet bekleneceğidir. Çok şükür ki, en azından bu soruları artık konuşabilmemiz ve bir yılın akabinde bu safhaya gelebilmemiz bile tıp topluluğu için büyük bir umut verici ögedir. Ayrıyeten, dünya açısından da ileride Pandemiğin denetim altına alınacağının tahminen de birinci belirtisidir.
-Genelde aşıların birçok, tasarlandığı enfeksiyona karşı ya eksik bağışıklık sağlar yahut %100 müdafaa sağlayamaz. Yüksek olasılıkla, Covid-19 aşıların birçok da misal bir formda yalnızca kısmi korunma sağlayacaktır.
-Ancak hem bir birey hem de toplumun geneli için ister kısmi ister modüllü müdafaa olsun hiç korunmamaktan daha yararlıdır.
-Uzmanlara nazaran, aşının yarattığı kısmi muhafaza bile o enfeksiyonun beşere yapacağı ziyanı azaltır hem de bu enfeksiyonun topluma yansıtacağı olumsuz sonuçları düşürür.
-Aşıdan elde ettiğimiz bağışıklık, bir enfeksiyon geçirdikten sonra (antikor oluşumu aracılığıyla) elde edilen doğal bağışıklıktan daha tesirli ve uzun olduğu bilinmektedir ve Covid-19 aşıları için de bu düşünülmektedir.
– Şu an hala Covid-19 virüs hakkında çok bilinmeyen konular vardır. Bunların içinde kıymetli bir tanesi, bu virüsü geçirdikten ve “doğal bağışıklık” kazandıktan sonra tekrar yeni bir enfeksiyon geçirip geçirmeme müddetidir. Bu müddetin ne kadar olduğu tam olarak bilinmemektedir. Lakin bilimsel datalara nazaran 90 gün içinde ikinci kez Covid-19 virüsünü kapmanın olağandışı olacağı düşünülmüştür. A.B.D.’de bulunan Mayo Clinic Hastane kümesi enfeksiyon hastalıkları uzmanları , yakın geçmişte Covid-19 virüs geçiren bireylerin SARS COV-2 aşısını 90 gün içinde almamalarını önermişlerdir. Birtakım tıp otoriteleri de aşının getireceği hücresel ve antikor bağışıklığının 6-8 ay müddete kadar çıkabileceğini düşünmektedirler, hatta bu bağışıklığın 1-2 yıla kadar çıkması konusunda çalışmaların yapıldığı bilinmektedir.
-Covid -19 aşısı yapıldıktan sonra kazanılacak bağışıklığın bir insanı ne kadar bir mühlet koruyacağı net olarak bilinmemektedir. Şu var ki, ana amaç toplumun %70’ini bir an evvel aşılayabilmektir. Bu %70 “Herd immunity” (sürünün bağışıklığı fenomeni olarak bilinen) orana ulaşıldığında toplum içersinde bir virüsün yayılma suratı değerli derecede azalmaktadır. Bu kavramdaki asıl gaye, %30’ı aşılanmamış olsa bile toplumun bütününü korumaktır. Hasebiyle , biz Romatologlar da, tüm romatizma hastalarımıza, öteki aşılar üzere Covid -19 aşısını öneriyoruz. Zira aşının ana maksadı Covid-19 virüs enfeksiyonunu tedbire, bulaşma olsa bile virüsün bedende yaptığı etkiyi minimize etme ve şiddetli, ağır hadise durumlarını önlemektir. Şu an Covid-19 virüs aşılarının Romatizma hastalığını, tetikleyip tetiklemiyeceği, romatizma ilacı kullanım esnasında aşının tutup tutmayacağı ve yeteri derecede bağışıklık kazandırıp kazandırmayacağı net olarak bilinmemektedir. Vakit geçtikçe bu bilgiler ortaya çıkacaktır. Fakat bu safhada, her ne kadar birçok bilinmeyenler olsa da, Covid-19 aşısının Romatizma hastalarında, bilhassa immünosupresif ilaç kullanması gereken hastalarda, aşının yararları vereceği potansiyel risklerden çok daha fazladır.
Pandemi esnasında, birçok iltihaplı romatizma hastası (dünyada %35’i varsayım edilmektedir) kullandıkları romatizmal ilaçlarının bağışıklık sistemleri üzerinde yaratabileceği potansiyel aksilikleri münasebetiyle ve Covid-19 virüs enfeksiyonunu kapma riski teşkil edebileceği niyetiyle romatizma ilaç tedavisine orta vermiştir. Bu hastaların en az %50’sinde 6 ay içinde iltihaplı romatizma alevlenmesinden ötürü ana hastalıkları nüks etmiştir. Neyse ki, son 1 sene içinde alınan bilimsel çalışmaların bilgilerine nazaran , yüksek doz kortizon dışında birçok romatizma ilacın, bilhassa “Biyolojik ajan” olarak isimlendirdiğimiz ilaçları Covid-19 virüs kapma riskini arttırmadığını göstermiştir. Bunun yanı sıra, kimi Biyolojik casusların Covid-19’da mevte yol açan “sitokin fırtınası” olarak isimlendirilen çok immün sistem iltihaplı karşılığını da olumlu bir halde baskıladığını ve bunların ağır bakım hastalarında kullanıldığı ve hala yeni Biyolojik casusların da test edildiği bilinmektedir. Münasebetiyle, geçen yıl Pandemi başlangıcında bilinmeyen bilgilerden ötürü ve hastalar tarafından önlem hedefli “tüm romatizma ilaçlarımı bırakayım zira bağışıklık sistemini baskılar ve Covid-19 virüs kapma riskimi arttırır” kelamının artık geçerli olmadığı anlaşılmıştır. Covid-19 virüsün bariz bir enfeksiyona bağlı zatüreden çok akciğerde istenmeyen iltihabı arttırdığı için vefata sebebiyet verdiği görünmektedir ve hatta bu yüzden birtakım “Biyolojik ajan” romatizma ilaçlarının ağır bakım hastalarında kullanıldığı bilinmektedir.
Genelde her bir yeni virüs çıktığında , iltihaplı romatizma ve oto-immün hastalığı olan hastalar doğal olarak daha tereddütlü yahut isteksiz olurlar zira bir bir aşının “tutması için” ve tesirli olarak tanımlanması için bedenin immün sistemi hedeflediği o bulaşıcı casusa karşı antikor üretmesi gerekir lakin bu durum halihazırda sistemsiz çalışan bağışıklık sistemini daha da değişken yahut istikrarsız kılabilir. Bu durum iltihaplı romatizma ve oto-immün hastalarında iki temel kaygı yaratır. 1) Aşı tehlikeli bir formda bağışıklık sistemini daha da mı canlandırır? 2) Kullandığı romatizma ilaçları aşının aktifliğini geçersiz mi kılar?
Açıkcası, Ocak 2021 itibariyle Covid-19 aşıların (ülkemizde şu an bulunan Sinovac aşısı dahil) , iltihaplı romatizma ve otoimmün hastalarında olan tesirleri hakkında net bir bilimsel demeç verilemez zira genelde bu tip hastalar kullandıkları ilaçlardan ötürü aşının geliştirme çalışmalarında klinik araştırmalarda dahil edilmemektedir. Bu yalnızca Covid-19 aşılarına mahsus bir durum değildir, tüm aşılar genelde geliştirildiğinde evvel kronik hastalığı olmayan sağlıklı insanlarda test edilir. İmmün sistemini etkileyen iltihaplı romatizma yahut kanser hastaları Faz 3 aşı çalışmaların dışında tutulur. Bu hastalarda olabilen bilimsel klinik bilgiler fakat aşının piyasada olduktan sonra Faz 4 yahut “Post-marketing surveillance” olarak isimlendirdiğimiz “pazarlama sonrası nezaret sürecinde” ortaya çıkar. Her ne kadar bilimsel çalışmalar olmasa da Covid-19 aşısının romatizma hastalarında, eksikliği otomatik “tehlikelidir” manasına gelmemektedir.
Romatizma hastaları ve Covid-19 aşısı hakkında en sık sorulan sualler içersinde şunlar bulunmaktadır:
Soru: Türkiye’ye gelen birinci Çin Sinovac Covid-19 aşısı romatizma hastaların immün sistemini tehlikeli bir biçimde canlandırabilir mi, Sinovac aşısı canlı aşımıdır, ne tip yan tesirleri bekleyebiliriz?
Karşılık: Genelde bir canlı aşı içersinde canlı mikroorganizma yahut parçacıkları içerir. İltihaplı romatizma yahut otoimmün hastaları bağışıklık sistemini baskılayan ilaç kullanıyorsa canlı aşı kullanması risklidir zira o enfeksiyona kapma riskini kat kat artırabilir. Ülkemizde kullanılan verem (BCG), kızamık-kızamıkçık-kabakulak (KKK), oral polyo aşısı (OPA) ve Herpes Zoster canlı aşılardır. Bu tip aşılar hiçbir vakit bağışıklık sistemi baskılanmış romatizma hastalarında kullanılmamaktadır. Ayrıyeten, taşıdığı riskten ötürü şuan dünyada farklı ülkelerde bulunan hiçbir Korona virüs Covid-19 SARS-2 aşıdır canlı değildir. Çin’den gelen Sinovac da meyyit virüs aşısıdır bu yüzden romatizma hastalarındaki canlı virüs riskini taşımamaktadır. Şuana kadar aşının yan tesirleri hafif olarak görünmüştür, en sık yan tesirleri içersinde aşı olunan kolda ağrı, halsizlik, baş ağrısı, erken yorulma, kas ağrıları /krampları , ateş ve eklem ağrıları dikkat çekmiştir.
Soru: Hangi iltihaplı romatizma yahut oto-immün hastalığı olan hastalar Covid-19 aşısı olmalı?
Karşılık: Genelleme yapıldığında hepsi. Fakat hastalığı denetim etmek gereği bu tip romatizma hastaları 10 mg yahut üstünde kortizon kullanıyorsa , bilhassa kortizonun yanında da ek immünosuppresif bağışıklı sistemini baskılayan romatizma ilacı da kullanıyorsa bu hastalar Covid-19 virüs enfeksiyon açısından en yüksek riskte ve öncellik kılınması gerekir aşılanmada.
Soru: Bağışıklık sistemini baskılayan romatizma ilacı (veya iğnesini) kullanıyorsam, Covid-19 Sinovac aşısını olabilir miyim, tesiri olur mu , bir zamanlaması var mı , evvelden yahut sonradan romatizma ilacı mı bırakmam gerekir mi ?
Yanıt: Öncelikle EVET, romatizma ilacı kullanıyorsanız dahi , Covid-19 aşısını yaptırmamız kıymetlidir ve gereklidir. Zamanlamasına gelince, açıkçası Covid-19 aşısının romatizma ilaçlarında olan tesiri hakkında daha net bilgimiz yok, fakat öteki aşılanmalardan elde edilen deneyimlerimize istinaden kimi makul tekliflerim var. Genelde, aşı tesirli olması için (immün sistemi o mikroorganizmaya olumlu immün karşılık vermiştir diyebilmemiz için) ve “tutsun” diye kimi immün/bağışıklık sistemini baskılayan romatizma ilaçlarını süreksiz olarak aşı vurulmadan evvel orta veririz ve tekrar başlanmasını da taammüden bekletiriz. Örneğin, dünyada en sık kullanılan romatizma ilacı Metotreksat, grip yahut zature aşılarından 2 hafta evvelden durdurulur ve aşı olduktan 2 hafta sonra tekrar başlanır. Genelde Metotreksat, Rituksimab, Abatasept ve JAK inhibitör etken unsuru olan ilaçlar (ülkemizde sırasıyla Metoart/Metoject/Meksratu/Emthexate/Methotrexate, Mabthera, Orencia ve Xeljanz marka isimleri olarak bilinen) ilaçlar aşılardan istenen immün karşılığını daha fazla azaltır ve bu ilaçları aşı öncesi orta verilmesi (en azından 2 hafta bir süre) daha mantıklı görünmekte. Halbuki, birtakım öteki ilaçlar , bilhassa birtakım başka Biyolojik casuslar, anti-tnf olarak isimlendiren Adalimumab, Golimumab, Sertolizumab, İnfliksimab ve Etanersept (ülkemizde sırasıyla Humira/Amgevita, Simponi, Cimzia, Remicade/Remsima ve Enbrel marka isimleriyle bilinen) ilaçlar ve öbür Biyolojik casusları Tosilizumab (Actemra) ve Ustekinumab (Stelara) ilaçların immün cevabı konusunda daha az tesiri vardır ve aşının başarılı tutmasında daha az olumsuz tesiri görünmüştür. Lakin bilinmeyenlerden ötürü şu safhada genel romatizma hastalığın tedavisine 2 hafta orta verilip aşı o denli vurulursa daha mantıklı olabileceği düşünülmekte.
Yeni teşhisi konmuş bir iltihaplı romatizma hastası için, genel romatizma hastalığı çok şiddetli değilse ve iç organlarına tehlikeli bir durum risk teşkil etmiyorsa , mümkünse evvel Covid-19 aşısı olunup daha sonra bir ileri tarihe romatizma ilacın başlanması önerilir.
Misal bir biçimde, daha evvelce tanısı konmuş bir iltihaplı romatizma hastası fakat Pandemik’ten ötürü romatizma ilaçlarına orta vermiş, durumu çok makus değilse (romatizması çok şiddetli alevlenmemişse/ iç organlarına risk taşımıyorsa ve romatoloğu bir olması yakın felaket öngörmüyorsa), evvel Covid-19 aşısı olup, romatizma ilaç tedavisinin tehir edilmesi akla uygun görünmektedir.
Soru: Tüm romatizma ilaçları bağışıklık sistemini bir biçimde etkilemiyor mu zati, ben en güzeli önlem gayeli ilaçlarımı bıraksam daha mantıklı değil mi ? “Eklem ağrıları çekerim, hiç olmazsa Korona Covid-19 virüs’ten ölmekten daha iyidir” hakikat değil mi hocam?
Yanıt: Maalesef birçok romatizma hastası bu fikirle Pandemik esnasında ilaçlarını kullanmamıştır. Tüm romatizma ilaçları tıpkı değildir kimileri bağışıklık sistemini baskılamadan anti-enflamatuvar yahut iltihap giderici tesiri vardır yalnızca. Birtakım ilaçlar da kullanılan dozuna nazaran risk teşkil etmektir. Örneğin Kortizon (ülkemizde Deltacortril, Precort, Flantadine ve Prednol) olarak bilinen ilaçlar 10mg ve üzerinde bir doz kullanıldığında en azından Covid-19 virüs kapma oranını 5-10 kat arttıdığı görünmüştür. Kortizon ilaçları bağışıklık sistemini daha geniş ve kapsamlı biçimde baskılar, halbuki Biyolojik casus olarak isimlendirdiği kimi ilaçlar (örneği anti-TNF ilaçları) daha seçici ve selektif olarak immün sistemin bir kısmını daha dikkatlice baskıları. Bu yüzden kimi Biyolojik casus kullanan romatizma hastaların daha fazla Covid-19 virüs kapma oranını görmüyoruz. Görmemekle birlikte, ilaç kullanımı esnasında Covid-19 virüs kapanların topluma göre daha yüksek hastane yahut ağır bakım yatış oranları görünmediği üzere , birtakım Biyolojik casusların sitokin fırtınası olarak isimlendirilen çok immün salgılamasını karşı da koruyabileceği görünmüştür.
Ayrıyeten, hatırlatmak gerekir ki, romatizma ilaçları bilinçsiz bir formda tabiple görüşmeden bırakılırsa, temeldeki yatan iltihap istikrarları bozulabilir. Bu durum iltihaplı eklem romatizmayı tetiklemekle birlikte, iç organ iltihaplarına da yol açabilir. Sonuç itibariyle bedende iltihap yükselirse enfeksiyona daha maruz kalabiliriz ve bu da Covid-19 enfeksiyon kapma riskini arttırabilir. Münasebetiyle iki ucu keskin bıçak üzeredir. Gereksiz ilaç yahut yüksek doz bağışıklık sistemini baskılanması da tehlikelidir, hiç ilaç kullanmayıp , iltihaplı romatizma (ve/veya otoimmün) hastalığın denetimsiz gitmesi de Covid-19 virüs kapmasında risk teşkil edebilir. Bu dengeyi en düzgün uzman Romatoloji doktorunuz sağlayacaktır. Lakin sağlaması için de romatoloji muayenelerinizi ve denetimlerinizi ötelememek gerekir.
Soru: Sinovac Covid-19 aşısı olduktan sonra ben artık maskesiz gezebilir miyim?
Karşılık: Hayır, Covid-19 aşısı oldunuz diye kollayıcı önlemlerimizde gevşeme olmaması lazım. Maske takma, toplumsal ara muhafaza ve el yıkama üzere gözetici alışkanlıklara devam etmeliyiz.
Sonuç itibariyle, iltihaplı romatizma ve otoimmün hastaların Covid-19 Pandemik esnasında ilaç kullanımı ve aşılanma mevzuları güç görünebilir zira hastalıktan hastalığa, ilaçtan ilaca ve şahıstan şahsa parametre değişebilir. Lakin her ne kadar komplike ve çetrefilli görünse de, genel olarak Covid-19 virüse karşı aşılanmanın yararları , hastalığı tedbire yahut şiddetini azaltma ve topluma bulaştırma oranını düşürme açısından potansiyel risklerinde çok daha fazla görünmektedir. Tabi romatizma tedavinizin ve aşılanmanın zamanlamasını, uzman Romatoloji doktorunuzla görüşmeniz en gerçek seçenektir ve bu hususun hasta ve tabibin ortakça karar vermesi de en uygunudur.