“Stresliyim” gündelik hayatta en çok duyduğumuz yahut kurduğumuz cümlelerden biridir. Bu yazının emeli gerilimle “başa çıkmak” üzere bir yaklaşımdan fazla gerilimin vücudumuzda nasıl bir yol izlediği, hangi vakitlerde ziyanlı olduğu, bize ne söylemeye çalıştığı, otomatik reaksiyonların nelerden kaynaklanmış olabileceğine bakıp, nasıl daha farklı olabilirliği üzerine düşünmek olacak.
Klasik fikir gerilimi son derece rahatsız edici ancak ani gelişen işsizlik, boşanma, kayıp üzere münferit olaylardan sonra yaşandığını ön görür. Bu cins büyük olaylar birçokları için tesirli gerilim kaynaklarını oluştursa da insanların ömürlerinde, uzun müddetli biyolojik tesirleri bakımından çok daha sinsi ve çok daha ziyanlı kronik gündelik gerilimler de bulunmaktadır. İçten içe yaratılan gerilimler hiçbir harika bir görünüm sergilemeden hasar vermektedir.
Yaşamsal olarak hayati değere sahip fizyolojik bir düzenek olan gerilimin bir hastalık sebebi olduğunu öne sürmek paradoksal gelebilir. Bu çelişkiyi çözmek için akut gerilim ve kronik gerilim ortasında bir ayrım yapmamız gerekir. Akut gerilim, bedenin tehlikelere karşı verdiği ani, kısa müddetli cevaptır. Kronik gerilim ise, kişi ya tanımadığından ya da denetim etmesi mümkün olmadığı gerilim kaynaklarına maruz kaldığında, gerilim sistemlerinin daha uzun müddetler boyunca harekete geçirilmesidir.
Gerilim ruhsal sistem içinde çok kıymetli bir yeri olan meselelerden biri ve hayatında aklımıza gelecek tüm hastalıklarda bahsi geçen bir faktördür. Nitekim de yapılan çalışmalar, gerilime maruz kalmanın hormonal sistemi bozduğunu, metabolizmayı olumsuz etkilediğini, bağışıklık sistemini zayıflattığını, sindirim sistemine, enzim üretimine önemli ziyan verdiğini gösteriyor. Bu saydığımız sistemlerin de tüm hastalıklardaki kök faktörler olduğunu biliyoruz; yani gerilimi gerçek tanımlamak ve bize ziyan veren taraflarını azaltmak yalnızca ruhsal sıhhatimiz için değil bedensel sıhhatimiz için de ehemmiyet arz ediyor.
Gerilim; güçlü duygusal uyarıcılara verilen karmaşık bir dizi fizikî ve biyokimyasal karşılıktır. Hem beşerler hem de hayvanlar gerilimi farkına bile varmadan yaşayabilmektedir. Gerilim, organizma kendi varlığına yahut iyiliğine yönelik bir tehdit algıladığında meydana gelen görünür ve görünmez iç değişimlerden oluşmaktadır. Gelin artık gerilim anında vücudumuzda neler olup bittiğine bir bakalım.
Bir tehlike ve gerçek gerilim ortaya çıktığında, beyninizde birinci uyarılan organ “amigdala”dır. Amigdala, limbik sistem dediğimiz dehşet, korku, haz üzere hislerimizin oluştuğu beyin bölgesinin en değerli modüllerinden biridir. Tehdit oluşturabilecek durumlarda uyarıldığında çok süratli bir formda “hipotalamus” harekete geçirilir. Hipotalamus hipofizi, hipofiz ise böbrek üstü bezlerini uyararak, vücudun tümünde tesirini gösterecek bir sistem karşılığını devreye sokar. Bu cevap sonrası, böbrek üstü bezlerinden çok değerli iki haberci salgılanır: Kortizol ve noradrenalin.
Hudut hücrelerinin aktivasyonu ile hormonal sistem de durumdan etkilenir. Kortizol ve noradrenalinin tesiriyle vücut; sindirim, bağışıklık, hormon üretimi, üreme üzere tüm işlevlerini durdurarak kaslara ve kalbe güç sağlar. Kalp daha süratli çarpacak, soluk alışverişi hızlanacak, ellere ayaklara daha çok kan pompalanacaktır. Savaşmak ya da kaçmak için vücut hazır hale gelecektir. Kendini korumak üzere tasarlanmış bu sistemin ismi sempatik sistemdir. Siz de şayet gerilimli biriyseniz, panik atak üzere bir durum yaşadıysanız vücudunuzun bu reaksiyonları size yabancı gelmemiştir.
Zihnimizin içinde tehdit algısına yönelik olarak devam eden zihinsel faaliyetler, tehdit devam etmese bile, sempatik sistemi yani “tehdit algısını” canlı fiyat. Fakat zihin sustuğunda, tehlike geçtikten sonra kişi tehlikenin geçtiğine ve artık inançta olduğuna inandığında “parasempatik sistem” devreye girecektir.
Sindirim sisteminin çalışması, bağışıklık işlevlerinin olağana dönmesi, kalp atım suratının olağan düzeylere gerilemesi, hormonal sistemin yıkım durumundan imal kademesine geçmesi ve sempatik sistemin vazifesini parasempatik sistem olarak isimlendirdiğimiz “dinlen ve beslen” moduna devretmesi değerlidir. Parasempatik sistem, daha huzurlu, inançta hissettiğimiz, beslenme, kadınlık ve erkeklik hormonlarının üretim sürecinin gerçekleştiği, günün büyük kısmında baskın olması sıhhat açısından son derece değerli bir hudut sistemi devresidir. Bu iki sisteme, tabiatıyla işleyen manasına gelen “otonom hudut sistemi” ismi verilir.
Bir örnek ile sempatik ve parasempatik sistemin işleyişini inceleyelim. İmtihana girmek üzere olan bir öğrenci olduğunuzu düşünelim. İmtihanın öncesinde, sırasında ve sonrasında istenildik noktaya ulaşmak için bir ölçü gerilim olması gerekmektedir. Bu sizin güdülenmenizi sağlayacak ve istenilen noktaya sizi götürmek için bir nevi itici güç olacaktır. Bunun daha fazla olduğu durumlarda ne olur?
İmtihandan evvel korku seviyeniz yükselir ve üstte bahsedilen ve isminden bağımsız olarak pek de sempatik olmayan sempatik sistem devreye girer. Bu durum, seviyesine bağlı olarak, sizin imtihan başarınızı olumsuz istikamette etkileyebilir. Her şeye karşın sınavınızı verdiniz ve imtihandan çıktınız. Sakinleşmeniz ve parasempatik sistemin devreye girmesi de bireyden şahsa nazaran değişmektedir. Kimi imtihandan çıkar çıkmaz sakinleşebilirken, kimi imtihan sonucu açıklanana kadar gerilim durumu içinde kalır. Bu ortadaki farkın neden olabileceğine de yazının devamında bakıyor olacağız.
Gerilim tecrübesinin üç ögesi bulunur. Birincisi, organizmanın tehdit olarak algıladığı fizikî ya da duygusal olaydır. Buna gerilim uyaranı, yani gerilim kaynağı ismi verilir. İkinci öge, gerilim kaynağı ile karşılaşan ve bunu kendince yorumlayan işletim sistemidir. Beşerler açısından bu işletim sistemi başta beyin olmak üzere hudut sistemidir. Son öge ise, bir tehdit algısına reaksiyon olarak gerçekleşen çeşitli fizyolojik ve davranışsal düzenlemelerden oluşan gerilim cevabıdır.
Bir gerilim kaynağı ile gerilim karşılığı ortasında tekdüze ve üniversal bir bağlantı bulunmamaktadır. Her bir gerilim olayı münferittir ve bugün yaşanmakla birlikte, geçmişten gelen bir tını da barındırır. Bu sebeple üstte bahsi geçen imtihan örneğinde olduğu üzere gerilim kaynağı (sınav) birebir olsa da gerilime verilen cevap şahsa hastır ve bu cevabın farklılığını bulabilmek için daha evvelki tecrübelere gitmek gerekir.
Genetik miras olarak devraldığımız bir beyin yapımız var. Bu organ harikulade bir kayıt aygıtı üzere çalışır; tuttuğu kayıtlar ışığında birtakım sinirsel yollar geliştirir. Sahip olduğumuz fikirler, hisler, davranışlar, beyin hücrelerimiz ortasındaki kontaklar ve yollar üzeredir. Hayatın bilhassa birinci yedi yılında, temel devreler şekillenir. Bugünkü yaşamsal olaylar esnasında verdiğimiz yansıları, geçmişte inşa edilmiş bu yollar belirler. Ama bu kayıtları ve yolları şuurlu bir halde oluşturmadığımız için haberdar olduğumuz bir durum değildir. Bizim yaptığımızı sandığımız birden fazla hareket aslında otomatik gerçekleşir. Çocukluk devrimizde inşa edilen sinirsel kontaklar, yetişkinlikteki yol haritalarıdır.
Diğer birinin çok kolay atlattığı, hatta üzerinde durmadığı birtakım hususların sizin için neden bu kadar değerli olduğunu, bu kadar büyük gerilim yarattığını düşündüğünüz vakit kendinizi rahatsız hissediyor, sizde bir “farklılık” olduğunu düşünüyor olabilirsiniz. Ancak siz de biliyorsunuz ki öbür türlü davranmak elinizden gelse siz de o denli davranırdınız! Zira kronik gerilimli biri, hayatındaki öteki bireyleri de etkilese de, bu durumdan en çok müzdarip olan yeniden kendisidir.
Bu noktada günümüz tanınan kültüründeki gerilimle başa çıkmanın on yolu üzere uygulamalar lakin siz daha derine bakmaya hazır olduğunuzda yarar sağlayabilir. Bir bahse olan hassasiyetinizin, bir ötekinden daha fazla değer veriyor ve gerilim yaşıyor olmanızın kendi ömür öykünüzün bir yerinde kesinlikle bir kaynağı var. Bunu araştırıp üstte bahsi geçen sinirsel ilişkilerin kaynaklarını çalışmadığınız sürece başa çıkma yolları üzere yüzeysel müdahaleler anlık rahatlamalar sağlayacaktır. Reçeteler dışarıdan gelir, dönüşüm içeriden yaşanır; gereksinim duyduğunuz ruhsal dönüşümleri yaşayabilmeniz dileğiyle…